Çok değerli okurlar haddimi aşarak alanım olmayan SİYASİ PARTİLER konusunda bir araştırma çalışması yaptım. Yüzleri aşan TEZ, gazete haberi, siyasetçi anısı ve bini aşan sayfalardan okuyup derlediğim bu çalışmamın temel amacı; sade yurttaşımız bir yana bazı siyasi parti yöneticilerimizin ve hatta bazı millet vekillerimizin ‘dünyada siyasi parti oluşumu ve kendi partilerinin siyasi alandaki yeri ve tarihi’ konusundaki bilgisizlik, yetersizlik ve tembellikleri; son dönemlerde çok dikkatimi çekmeye başlamıştı.
Ben gibi sade yurttaşlar için birkaç hafta köşemde sürecek olan, kısa ve kolay anlaşılır bu çalışmayı yapmaya karar verdim. Takdir siz değerli okurlarındır. Tüm içtenliğimle, sevgi ve saygılarımla…
DÜNYADA SİYASİ PARTİLER ve TÜRKİYEDE ÇOK PARTİLİ DÜZENE YOLCULUK
· Dünyanın en eski partisi ABD’nin Demokrat Partisi olarak gösteriliyor. Kökleri 1790’lara kadar uzanan Demokratlar, ilk kongrelerini 1832’de yaparak modern anlamda bir siyasi parti kimliğine kavuştular.
· İngiltere’de 1832 tarihinde kurulan Muhafazakâr Parti,
· Japonya'nın ilk ulusal tabanlı partisi Jiyutō (Liberal Parti) 1881,
· Almanya SPD Sosyal Demokrat Parti Ekim 1890,
· Fransa Radikal Parti Haziran 1901,
· Rus Sosyal Demokrat İşçi Partisi'nin (RSDİP) Bolşevik kanadı 1903,
· Türkiye Halk Fırkası 1924 (24 Kasım 1935 yılında da “Cumhuriyet Halk Partisi” olarak adını değiştirmiştir.)
· Brezilya Sosyalist Partisi PSB 1947…
TC Cumhuriyet Başsavcılığı Verilerine Göre Ülkemizde
· Cumhuriyet dönemi kurulan parti sayısı 368,
· Ağustos 2025 sonu itibariyle aktif olan siyasi parti sayısı 184’dür.
PARTİ DOĞURAN PARTİ CHP
A- ATATÜRK DÖNEMİ
Kurtuluş Savaşını örgütleyen ve yürüten “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin devamı olarak Mustafa Kemal liderliğinde kurulan “Halk Fırkası” 1924 yılında “Cumhuriyet Halk Fırkası” 24 Kasım 1935 yılında da “Cumhuriyet Halk Partisi” olarak adını değiştirmiştir.
Partinin resmî kuruluş tarihi 11 Eylül 1923 olmasına rağmen, kuruluş tarihi daha sonradan partileşme kararının alındığı 9 Eylül 1923 olarak kabul edilmiştir.
Cumhuriyetimizin Kurumsal Muhalefet Denemeleri:
1-Terakkiperver (İlerlemeci) Cumhuriyet Fırkası
Yapılan devrimler konusunda Mustafa Kemal Paşa ile yakın arkadaşları görüş ayrılığına düşünce Cafer Tayyar Paşa, Kazım Karabekir Paşa ve bazı komutanlar “muhalefet olmadan tek parti yönetimi demokrasinin gelişmesi için engeldir” savı ile, Cumhuriyet Halk Fırkasından ayrılarak Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasını kurdular (17 Kasım 1924) Demokratik düzenin gelişmesini isteyen Mustafa Kemal Paşa bu gelişmeden memnun oldu.
Aynı zamanda milletvekili de olan bu komutanlara ya ordudaki görevlerini ya da meclisteki görevlerini bırakmaları bildirildi.
Böylece büyük hizmetler yapmış olan şerefli Türk Ordusu politik çekişmelerin dışında tutulmak istendi. Milletvekili olan komutanların çoğu, askerlik görevinden ayrılıp politikaya milletvekili olarak devam ettiler.
Daha sonra Cumhuriyet rejimine karşı olan gruplar partiye sızdılar. Halkın dinî duygularını istismar ettiler. Yeni rejime ve devrimlere karşı cephe aldılar. Onların bu çalışmaları özellikle cahil halk üzerinde etkisini gösterdi. Bunun sonucu olarak bazı doğu ve güneydoğu illerinde etkili olan bir ayaklanma ortaya çıktı. Cumhuriyet yönetimi için ciddî bir tehdit olan bu ayaklanma, sıkı tedbirler alınarak bastırıldı.
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası programındaki "fırkamız itikad-ı diniyeye ve fıkriyeye hürmetkardır" (Parti, dini düşünce ve inançlara saygılıdır) maddesi gerekçe gösterilerek ve Şeyh Said İsyanından sorumlu tutulmuş ve 5 Haziran 1925'te kapatılmıştır.
2-Serbest Cumhuriyet Fırkası
Atatürk çok partili demokrasiyi çok istese de o bir gerçekçiydi, önce cumhuriyeti yerleştirmek gerektiğini çok iyi biliyor ve inanıyordu.
1929 yılında, dünyada ekonomik bir bunalım ortaya çıktı. Türkiye de bu bunalımdan etkilendi. Ekonomik sıkıntıya düşen halkın şikâyetleri arttı.
Meclisteki bazı milletvekilleri ülkedeki ekonomik sıkıntıların, hükümetin yanlış politikalarından kaynaklandığını ileri sürmeye başladılar. Atatürk de hükümetin ekonomik politikasından hoşnut değildi.
Hükümeti denetleyecek ikinci bir siyasî partinin gerekliliğine inanıyordu. Bu nedenlerden dolayı bir muhalefet partisinin kurulmasına karar verdi. Mustafa Kemal bu amaçla, çok yakın arkadaşı Fethi (Okyar) Beyi yeni bir parti kurmakla görevlendirdi. 12 Ağustos 1930'da Serbest Cumhuriyet Fırkası kuruldu.
Parti kısa zamanda hızla gelişti. Yapılan yerel seçimlerde yolsuzluk yapıldığı iddia eden parti hükümeti ağır şekilde eleştirdi. Hükümet ve devrimler aleyhinde gösteriler yapıldı.
Bu durum, parti yöneticilerini sıkıntıya sokunca, Serbest Cumhuriyet Fırkası, kurucuları tarafından kapatıldı (17 Kasım 1930).
● Böylece çok partili siyasî hayata geçmek için yapılan ikinci deneme de başarısızlıkla sonuçlanmış oldu.
Diğer Partileşme Denemeleri:
1-Türk Cumhuriyet Amele ve Çiftçi Partisi
Türkiye işçi ve çiftçi sosyalist fıkrası Osmanlı Devleti'nin mütareke döneminde 20 Eylül 1919'da İstanbul'da kurulmuş olan Sol görüşlü bir siyasi örgüttür.
Marksist Leninist İdeolojiye sahip olan fıkra III. Enternasyonele bağlıydı ve daha çok aydınlar tarafından oluşturulmuştu. Parti işçi sınıfının haklarını ve özgürlüklerini korumak acındaydı.
Kurucu kadroda Ethem Nejat, Ahmet Akif, Sadrettin Celal, Vedat Nedim, Nurullah Esat ve Namık İsmail gibi isimler yer almıştı.
Parti, işçi sınıfının haklarını ve özgürlüklerini savunmayı temel ilke olarak benimsemişti. Ayrıca, Kurtuluş Savaşı sırasında Kemalist hareketin yürüttüğü bağımsızlık mücadelesini de destekliyordu. TİÇSF, 1924 yılında faaliyetlerine son vermiştir.
2-Ahali Cumhuriyet Fırkası (Partisi)
Ahali Cumhuriyet Fırkası, Abdülkadir Kemali Öğütçü tarafından 29 Eylül 1930’da Adana’da kurulan ve 21 Aralık 1930’a kadar faaliyet gösteren kısa ömürlü bir siyasi partidir.
3-1931 Laik Cumhuriyetçi İşçi ve Çiftçi Fırkası
1931'de İstanbul'da Arif Oruç tarafından kurulmuştu.
Değerli okurlar bir sonraki yazımda 1938–1946-1950 yılları İnönü dönemini ele alacağım. Saygılarımla…
